Christoph Hein Das Narrenschiff
[Statek głupców]

Christoph Hein jest prawdopodobnie najbardziej znaczącym pisarzem pochodzącym z NRD. Urodzony w 1944 roku na Górnym Śląsku, dorastał w okolicach Lipska. Jego opublikowana w 1982 roku nowela „Der fremde Freund” („Obcy przyjaciel”) ukazała się rok później w Republice Federalnej Niemiec pod tytułem „Drachenblut” („Smocza krew”). Był to początek kariery pisarskiej, której nie przeszkodził upadek muru berlińskiego. Wbrew złośliwym przepowiedniom, wraz z końcem NRD Heinowi nie zabrakło tematów – wręcz przeciwnie, stał się kronikarzem relacji niemiecko-niemieckich. W powieściach takich jak Willenbrock czy Guldenberg opisywał społeczne tarcia, bóle zjednoczeniowe, zderzenie postaw, i wreszcie proces rozczarowania, który często prowadził do gniewu.

Hein nie jest ideologiem ani demagogiem. Choć zazwyczaj patrzy na kraj z perspektywy tzw. „zwykłych ludzi”, nic nie jest mu dalsze niż tani populizm. W wieku 81 lat Christoph Hein napisał swoją najobszerniejszą powieść – „Das Narrenschiff” („Statek głupców”) – liczącą prawie 800 stron i uznawaną za jego opus magnum, tekstową syntezę życia. Paradoksalnie książka dowodzi dwóch rzeczy: po pierwsze, Hein nie jest – i nie próbuje być – mistrzem stylu; po drugie, właśnie dzięki temu jest wielkim pisarzem. Pisze jasno, z wyczuciem szczegółu i nastroju, opierając się na szerokiej wiedzy. Opowiada historię NRD od początku do końca. Nawet ci, którzy sądzą, że nic ich już w temacie NRD nie zaskoczy, znajdą w tej książce świeże spojrzenie i prawdziwą przyjemność z lektury.

Tytuł Das Narrenschiff (Statek głupców) nawiązuje do moralizatorskiej satyry Sebastiana Branta z 1494 roku, którą Hein teraz odnosi do państwa socjalistycznego. Zapytany o to w wywiadzie dla magazynu Der Spiegel, Hein powiedział:
„Czym niby miało być? Polityka gospodarcza NRD opierała się na założeniu, że inflację można zlikwidować rozkazem. Ceny w NRD były sztucznie utrzymywane na poziomie z 1944 roku – czy to za bułkę, czy za czynsz. To nie mogło się udać. To była głupota, czyste szaleństwo.”

Aby wiarygodnie ukazać proces upadku, Hein w „Das Narrenschiff” zmienia perspektywę. Jego bohaterami nie są „zwykli ludzie”, lecz członkowie nomenklatury NRD – osoby na różne sposoby związane z systemem, które bywały przez niego także odrzucane.

Powieść rozpoczyna opis wizyty Wilhelma Piecka w szkole podstawowej, podczas której ów pierwszy prezydent NRD spotyka dziewczynkę o imieniu Kathinka. Historia jej rodziny staje się osią utworu Heina. Ojciec Kathinki został zamordowany przez nazistów; jej nowy ojczym, Johannes Goretzka, początkowo robi karierę partyjną – aż do momentu, gdy sprzeciwia się planowym wytycznym partii i zostaje zdegradowany. Z kolei matka Kathinki, Yvonne, dzięki koneksjom męża zostaje mianowana dyrektorką berlińskich domów kultury – mimo że nie ma pojęcia, jak się właściwie za to zabrać. Ale z czasem się wdraża – to znaczy: uczy się poruszać w ramach systemu, a jednocześnie zdobywać przestrzeń dla własnej niezależności.

„Das Narrenschiff“ to książka o ambitnych planach, o konformizmie i oportunizmie, o karierowiczostwie i zapieraniu się samego siebie. To także powieść, która pokazuje, że coś takiego jak „godzina zero” nie miało miejsca ani w Niemczech Zachodnich, ani Wschodnich. Wzorzec, według którego specjaliści sprzeciwiają się planowym strategiom partii, mając pełną świadomość ich nierealności, a nawet absurdalności, przewija się przez całą powieść. Podobnie powraca motyw obsadzania ludzi na stanowiskach, do których nie mają żadnych kwalifikacji – jak choćby znany anglista Benaja Kuckuck, który nie pasował do żadnych ideologicznych schematów, ani w NRD, ani w RFN, a mimo to został zatrudniony jako cenzor filmów dla dzieci i młodzieży.

Ironia pisarska Christopha Heina polega na tym, że przedstawia groteskowe sytuacje bez jakiegokolwiek komentarza, ukazując je w zaskakująco świeżych i naturalnych dialogach. Dzięki tej metodzie – realistycznemu opowiadaniu o codzienności na tle wydarzeń historycznych – Hein osiąga wyjątkowy poziom obrazowości i wiarygodności. „Das Narrenschiff” to historia opowiedziana tak, jak opowiadać ją należy.

Autor zresztą sam pojawia się w swojej powieści: postać Kathinki jest wzorowana na zmarłej w 2002 roku żonie Christopha Heina – reżyserce i dramaturżce Christiane Hein. To właśnie jej historię rodzinną Hein opowiada. Gdy student matematyki i filozofii, noszący w powieści imię Rudolf Kaczmarek (alter ego autora), zostaje przedstawiony rodzicom Kathinki, mówi bez ogródek, że jako agnostyk wierzy tylko w to, co można niezbicie udowodnić: „Podobnie postępujemy z utopiami, obietnicami zbawienia i wizjami przyszłości. Niezależnie od tego, czy są realistyczne, czy nie – zachowujemy dystans.”

To pragmatyczne podejście, które Christoph Hein zachował aż do późnej starości.

Przekład: Mark Ordon